Spójrz ich oczami – o niepełnosprawności wzroku cz. I
Tekst: Dorota Terkiewicz, tyflopedagożka
Oko
W języku polskim posługujemy się ponad czterdziestoma zwrotami, frazami oraz wyrażeniami, w których pojawia się słowo oko. Kto z nas nie zna przysłów: „Strach ma wielkie oczy”, „Pójść tam, gdzie nas oczy poniosą’ lub „Oczy zwierciadłem duszy”. Zastanówmy się jak często oceniamy coś na oko, rzucamy na coś oko, tracimy kogoś z oczu czy patrzymy głęboko w oczy. Zmysł wzroku jest dla nas bez wątpienia bardzo ważny. Oczy odbierają ok. 80% bodźców, które docierają do nas z otoczenia. Zmysł wzroku jest źródłem wrażeń estetycznych, pozwala zorientować się czy coś nam zagraża, dostarcza informacji o otoczeniu, sprawia, że nabiera ono barw, kształtów, kontroluje wykonanie czynności życiowych, umożliwia sprawne poruszanie się, nawiązywanie bliskich relacji oraz daje poczucie dobrej komunikacji interpersonalnej (kontakt wzrokowy).
Dlaczego widzimy?
Oko to tylko jeden z trzech elementów składających się na zmysł wzroku. Aby dobrze widzieć muszą ze sobą współpracować: oczy, system nerwowy i umysł. Zależność tę można w obrazowy sposób porównać do procesu powstawania filmu. Nasze oczy – dwie kamery, rejestrują obiekty na siatkówce, tworząc w ten sposób zapis tych obiektów. Poprzez kable – nerwy wzrokowe, podłączone do komputera – naszego mózgu, ten zapis trafia do obróbki. W części mózgu, które nazywa się korą wzrokową, następuje „zmontowanie filmu” – umysł łączy obrazy z oka lewego i prawego, interpretuje to, wraca pamięcią i porównuje czy jest to znajomy obraz, a w końcu nazywa to co widzimy. Zakłócenia któregoś z elementów spowodują, że widzenie nie jest prawidłowe. Warto pamiętać, że ogólna dobra kondycja naszego organizmu również sprzyja prawidłowemu widzeniu. W sytuacji stresu, niedożywienia, odwodnienia choroby, złego samopoczucia, przyjmowania leków gorzej widzimy.
Niepełnosprawność wzrokowa – definicja
W zależności od czasu powstania niepełnosprawności wzrokowej wyróżniamy:
- osoby niewidome,
- osoby słabowidzące,
- osoby ociemniałe.
Osoby niewidome i słabowidzące nie widzą lub utraciły wzrok od urodzenia lub w okresie wczesnego dzieciństwa, do 5 r.ż. Osoby ociemniałe straciły wzrok lub uległ on pogorszeniu w ciągu życia w wyniku choroby, urazu, wypadku, zatrucia, zmian związanych ze starzeniem się (Kotowski 2008). W grupie osób słabowidzących wyodrębniamy podgrupy – ta u której stan narządu wzroku jest stały, bez prognozy pogorszenia się, oraz ta, u której stan się pogarsza i może przejść w całkowite niewidzenie.
Niepełnosprawność wzrokowa określana jest przy wykorzystaniu dwóch parametrów tj. ostrości wzroku do bliży bądź dali oraz stopnia pola widzenia. U każdego z nas prawidłowe pole widzenia wynosi ogółem 180 stopni (gdyby nie nos mogłoby być jeszcze większe).
Osoby niewidome
Osoby niewidome nie reagują na żadne bodźce wzrokowe. Wyjątek w tej grupie stanowią osoby, które zachowały poczucie światła. Potrafią rozróżnić dzień i noc lub zapalone światło wieczorem w pomieszczeniu (Majewski, 2001). Osobą niewidomą będzie też taka, która dostrzega dłoń czy liczy palce albo dostrzega ruch ręki przed okiem (Paplińska 2008). Osoba niewidoma nie korzysta z pisma płaskiego, a z pisma Brailla podczas nauki czytania i pisania (Gorajewska, Paplińska 2007). Pismo Brailla to system punktów ułożonych jak szóstka na kostce do gry. Wzajemna kombinacja i rozmieszczenie punktów dają możliwość zapisu 64 symboli (odpowiadają literom czarnodrukowego alfabetu i znakom specjalnym)1 .
Osoba słabowidząca
Słabowidzący posiada zdolność widzenia tekstów czarnodrukowych, ale przy wykonywaniu czynności życia codziennego wykorzystuje techniki pozawzrokowe. Ponadto doświadcza on często niepowodzenia podczas wykonywania czynności, przy których wzrok odgrywa ważną rolę. Korekcja okularowa nie poprawia zdolności widzenia, ale poprawia ją zdolność kompensacji (zastąpienie roli wzroku innymi zmysłami). Wykorzystanie pomocy optycznych i dostosowanie otoczenia umożliwiają słabowidzącym lepsze funkcjonowanie (Corn, Lusk, 2010).
Stereotypy wokół niepełnosprawności wzrokowej
Przestrzeń
Na funkcjonowanie osoby niewidomej i słabowidzącej w różnych aspektach życia ma wpływ: indywidualne doświadczenie życiowe, ilość i rodzaj pomocy od najbliższego środowiska, czas wystąpienia niepełnosprawności, a także charakter konkretnej osoby (Sękowska, 1998). Osoby z niepełnosprawnością wzrokową mają utrudniony dostęp do poznawania przestrzeni. Z tym wiąże się lęk przed przestrzenią, a w konsekwencji problemy w poruszaniu się. Poznawanie świata innymi zmysłami, np. poprzez dotyk wymaga więcej czasu. Bardzo duże i bardzo małe obiekty trudno poznać dotykiem. W celu poznania takich przedmiotów osoba z dysfunkcją wzroku może opierać się tylko na opisie słownym. Zatem rozumienie pojęć abstrakcyjnych oraz przestrzennych jest utrudnione. Problemy z orientacją w przestrzeni powodują zmniejszenie mobilności lub w skrajnych przypadkach izolację w czterech ścianach.
Relacje i życie towarzyskie
Bardziej pracochłonne i wymagające większych nakładów energii jest wykonywanie podstawowych czynności życiowych. Wymagają one bowiem kontroli wzrokowej i koordynacji wzrokowo-ruchowej. Brak rozpoznawania znaków pozawerbalnych (gesty, mimika twarzy, kontakt wzrokowy) powoduje problemy w komunikacji i wycofanie z życia towarzyskiego.
Niepełnosprawność wzrokowa nie wpływa na relacje rodzinne. Założenie rodziny jest tak samo możliwe jak założenie rodziny przez osoby pełnosprawne. Zrealizowane w 2014 r. badania (M.Bielewicz) pokazały, że niepełnosprawność wzrokowa nie wpływa negatywnie na odnajdywanie się w rolach społecznych i realizowanie ich. Postrzeganie osób z dysfunkcją wzroku przez społeczeństwo jako mało samodzielne oraz o niskich kompetencjach wychowawczych sprawia, że często nie są one jednak brane pod uwagę jako partnerzy_ki życiowi_e (Czerwińska 2015).
Praca i samodzielność
Utrata wzroku powoduje często konieczność zmiany miejsca pracy lub całkowicie uniemożliwia kontynuowanie kariery zawodowej. Wiele zawodów jest dla osób z niepełnosprawnością wzroku niedostępnych (Ossowski, Muszalska 2007). Na szczęście rozwój technologii pozwala nam na użycie takich technik oraz sprzętu, który umożliwia przystosowanie stanowiska pracy dla osoby niewidomej lub słabowidzącej2.
Społecznie funkcjonuje nadal dość silnie przekonanie o braku samodzielności i ciągłej potrzebie wsparcia osób niewidomych i słabowidzących. Postrzegane są one jako słabsze, naiwne, podporządkowane i podatne na manipulacje. Wielu osobom niewidomy kojarzy się z białą laską, czarnymi okularami, ewentualnie z psem przewodnikiem3.
Postrzeganie osób z niepełnosprawnością wzroku
Widzący często uważają niewidomych za nieszczęśliwych. W związku z tym istnieje tendencja do wyręczania ich w wykonywaniu czynności życia codziennego (zakupy, korzystanie z urzędów, usług banku), nadmiernej opiekuńczości, lęku ze strony członków rodziny, że osoba z niepełnosprawnością wzroku poruszając się samodzielnie zgubi się, zrobi sobie krzywdę, wpadnie na coś i ulegnie wypadkowi, wyolbrzymiania ograniczeń (np. myśl, że nie może jeździć rowerem lub na nartach),czy litowania się. Te postawy wynikają jednak nie z braku dobrej woli lecz z braku rzetelnych informacji i edukacji (Szabała, 2012). Powoduje to z kolei zakłopotanie oraz unikanie kontaktów z osobami z niepełnosprawnością wzroku (bo nie wiemy jak się właściwie zachować). Odbieramy więc osobie niewidomej lub słabowidzącej możliwość realizowania się w pełni w obszarach życia towarzyskiego, osobistego oraz pełnienia istotnych ról społecznych i zawodowych. Oczywiście bardzo ważne jest tutaj indywidualne nastawienie samej osoby z niepełnosprawnością, jej motywacja i zaangażowanie by żyć pełnią życia. Aktywność poznawcza, orientacja w przestrzeni oraz chęć posługiwania się pismem brajla mogą spowodować, że osoba z niepełnosprawnością wzrokową będzie w pełni samodzielna, aktywna i niezależna (Paplińska, 2008).
- Więcej na http://www.braille.pl/
- Więcej o formach wsparcia w II części artykułu
- Więcej o stereotypach: http://wychylsie.wordpress.com/2012/06/27/stereotypy-sa-slepe/
—